بیماری سلیاک (یا بیماری حساسیت به گلوتن) که گاهی به آن اسپرو یا سلیاک (Celiac) گفته می شود، یک واکنش ایمنی به مصرف گلوتن است. گلوتن، پروتئین موجود در گندم، جو و چاودار (گندم سیاه) است. درصورت ابتلا به بیماری سلیاک، گلوتن موجب تحریک پاسخ ایمنی در روده کوچک می شود که با گذشت زمان، این واکنش به بافت روده کوچک آسیب زده و از جذب برخی مواد مغذی جلوگیری می کند(سوء جذب). آسیب به روده اغلب موجب اسهال، خستگی، کاهش وزن، کم خونی و نفخ شده که در نهایت مشکلات جدی را بهمراه دارد. عدم جذب مواد مغذی می تواند بر رشد کودکان و بروز برخی علایم در بزرگسالان تاثیر بگذارد. بیماری سلیاک درمانی ندارد، اما برخی افراد با مصرف غذاهای فاقد گلوتن می توانند علایم بیماری را کنترل کرده و به درمان مشکلات روده کمک کنند.
علایم بیماری سلیاک
علایم بیماری سلیاک می تواند در کودکان و بزرگسالان متفاوت باشد. از شایعترین علایم این بیماری می توان به اسهال، خستگی و کاهش وزن اشاره کرد. بزرگسالان مبتلا به این بیماری از نفخ، درد شکم، تهوع، یبوست و استفراغ شکایت می کنند.
برخی از علایم بیماری سلیاک که هیچ ارتباطی با سیستم گوارش ندارد، عبارتند از:
- کم خونی ناشی از فقر آهن
- پوکی استخوان (استئوپورز) یا نرم شدن استخوان (استئومالاسیا)
- خارش، راش پوستی
- آسیب به مینای دندان
- زخم های دهانی
- سردرد و خستگی
- آسیب به سیستم عصب از جمله بی حسی و سوزش دست و پا، عدم تعادل و مشکلات شناختی
- درد مفاصل
- کاهش عملکرد طحال
- رفلاکس اسید و سوزش معده
علایم بیماری سلیاک در کودکان زیر 2 سال با استفراغ، اسهال مزمن، تورم شکم، خستگی، بی اشتهایی، تحلیل عضله و در کودکان در سنین بالاتر با اسهال، نفخ، کاهش وزن، تحریک پذیری، کوتاه قدی، تاخیر در بلوغ، علایم عصبی از جمله بیش فعالی/ کمبود توجه، اختلال در یادگیری، سردرد، عدم هماهنگی عضلات و گرفتگی عضلات همراه است.
درماتیت هرپتی فرم (Dermatis herpetiform):
درماتیت یک بیماری پوستی همراه با خارش است که دلیل آن، عدم تحمل گلوتن در روده است. راش پوستی معمولا در قسمت های آرنج، زانو، پوست سر و کفل دیده می شود. این بیماری پوستی اغلب با تغییر عملکرد روده کوچک در برابر بیماری سلیاک ارتباط دارد اما این بیماری منجر به بروز مشکلات گوارشی نمی شود.
پزشکان، درماتیت را با رژیم غذایی فاقد گلوتن یا دارو و یا ترکیبی از هردو برای کنترل راش پوستی درمان می کنند. در صورت وجود خارش و راش پوستی که گاهی با بیماری سلیاک همراه است، پزشک داروی “داپسون” را به همراه مصرف غذاهای فاقد گلوتن تجویز می کند.
درصورتی که اسهال یا ناراحتی گوارشی بیش از 2 هفته به طول انجامید، به پزشک مراجعه کنید. اگر کودک دچار رنگ پریدگی، عصبانیت، بدخلقی، کاهش وزن، تورم شکم و یا مدفوع حجیم و بدبو شد، به پزشک اطفال مراجعه کنید. قبل از هرگونه اقدام به مصرف غذاهای فاقد گلوتن به پزشک مراجعه کنید. چنانچه قبل از آزمایش بیماری سلیاک، خودسرانه مصرف گلوتن را قطع کنید و یا آن را کاهش دهید، ممکن است نتایج آزمایش تغییر کند. بیماری سلیاک بیشتر جنبه ارثی و خانوادگی دارد، به این معنا که اگر یکی از اعضای خانواده به این بیماری مبتلا باشد، سایر اعضای خانواده نیز با مراجعه به پزشک و انجام آزمایش باید از وجود یا عدم وجود این بیماری اطمینان حاصل کنند.
عوامل و دلایل بیماری سلیاک
بیماری سلیاک ناشی از تعامل بین ژن ها، مصرف غذاهای حاوی گلوتن و سایر عوامل محیطی است اما هنوز به طور دقیق دلیل و عوامل قطعی این بیماری مشخص نیست. روش های تغذیه کودک، عفونت های گوارشی و باکتری روده ممکن است در ابتلا به این بیماری موثر باشند. گاهی اوقات بیماری سلیاک بعد از عمل جراحی، بارداری، زایمان، عفونت ویروسی یا استرس های شدید ظاهر می شود. زمانی که سیستم ایمنی بدن به گلوتن موجود در مواد غذایی واکنش نشان می دهد، این واکنش به پرزهای موجود در روده کوچک آسیب می زند. این پرزها قادرند ویتامین ها، مواد معدنی و سایر مواد مغذی را جذب کنند. اگر این پرزها آسیب ببینند، فرد به اندازه کافی قادر به جذب مواد مغذی نیست. برخی تغییرات ژنی نیز موجب افزایش خطر ابتلا به این بیماری می شود، اما داشتن گونه های ژنی به معنی مبتلا شدن به بیماری سلیاک نیست و این نشان می دهد که عوامل دیگری نیز در ابتلا به این بیماری دخیل هستند. نرخ ابتلا به بیماری سلیاک در کشورهای غربی حدود یک درصد است. بیماری سلیاک در بین نژاد قفقازی شایع تر است و امروزه بیشتر گروه های نژادی در سطح جهان را درگیر کرده است.
عوامل خطر ابتلا به سلیاک:
بیماری سلیاک می تواند همه افراد را درگیر کند اما این بیماری در بین افراد زیر شیوع بیشتری دارد:
- سابقه یکی از اعضای خانواده در ابتلا به بیماری سلیاک یا درماتیت هرپتیفرم
- دیابت نوع 1
- سندروم داون یا سندروم ترنر
- بیماری تیروئید خودایمنی
- التهاب روده (کولیت کلاژنی یا لنفی)
- بیماری آدیسون
- آرتریت روماتوئید
عوارض سلیاک
بیماری سلیاک در صورت عدم درمان با عوارض زیر همراه است:
- سوء تغذیه: آسیب به روده کوچک بدین معناست که این روده نمی تواند مواد مغذی را به اندازه کافی جذب کند. سوء تغذیه منجر به کم خونی و کاهش وزن شده و در کودکان موجب کند شدن روند رشد و کوتاهی قد می شود.
- کمبود کلسیم و پوکی استخوان: عدم جذب کلسیم و ویتامین D موجب نرم شدن استخوان در کودکان و پوکی استخوان (استئوپورز) در بزرگسالان می شود.
- ناباروری و سقط جنین: عدم جذب کلسیم و ویتامین D منجر به مشکلات ناباروری می شود
- عدم تحمل لاکتوز: بعد از مصرف فراورده های لبنی حاوی لاکتوز آسیب به روده کوچک موجب درد شکم و اسهال می شود. حتی اگر این ترکیبات غذایی حاوی گلوتن نباشند. بعد از درمان روده می توان فرآورده های لبنی را مجددا مصرف کرد. برخی افراد علی رغم کنترل بیماری سلیاک، قادر به تحمل لاکتوز نیستند.
- سرطان: بیماری سلیاک خطر ابتلا به انواع سرطان ها از جمله سرطان لنفومای روده و سرطان روده کوچک را تشدید می کند.
- مشکلات عصبی: برخی افراد مبتلا به بیماری سلیاک دچار مشکلات عصبی از جمله حمله صرع یا نوروپاتی محیطی (نوعی بیماری عصبی که دست و پاها را درگیر می کند) هستند.
بیماری سلیاک در کودکان موجب خستگی، تاخیر در رسیدن به بلوغ، کاهش وزن، تحریک پذیری، آسیب به مینای دندان، کم خونی، آرتریت و تشنج می شود.
بیماری سلیاک غیرپاسخگو (Nonresponsive Celiac Disease):
بیش از 30 درصد افراد مبتلا به بیماری سلیاک قادر نیستند که به رژیم غذایی فاقد گلوتن پاسخ دهند. این بیماری که معروف به بیماری سلیاک غیرپاسخگوست، اغلب بدلیل وجود گلوتن در مواد غذایی روی می دهد. بنابراین توجه ویژه به مواد غذایی بسیار مهم است. افراد مبتلا به بیماری سلیاک غیرپاسخگو دچار مشکلات و عوارض بیشتری از جمله وجود باکتری در روده کوچک (رشد باکتری)، التهاب روده، بدکاری پانکراس، سندروم روده تحریک پذیر یا عدم تحمل ساکاریدها (ساکاروز و فروکتوز) هستند.
بیماری سلیاک مقاوم (Refractory Celiac Disease):
در موارد نادر، آسیب به روده در بیماری سلیاک منجر به عدم جذب مواد مغذی می شود حتی اگر مواد غذایی فاقد گلوتن مصرف شود. به این حالت، بیماری سلیاک مقاوم گفته می شود. علی رغم مصرف غذاهای فاقد گلوتن، در صورت تداوم علایم بیماری از 6 ماه تا 1 سال، با مراجعه به پزشک می توانید آزمایشات بیشتری را انجام دهید و از وجود یا نبود سایر بیماری ها مطمئن شوید. پزشک می تواند با تجویز استروئید به کاهش التهاب روده یا داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی به درمان بیماری و علایم آن کمک کند. همه بیماران مبتلا به سلیاک باید پاسخ داروها و روند درمان را پیگیری کنند.
در صورت ابتلا به بیماری سلیاک مقاوم، علایم این بیماری شدید شده و ادامه می یابد و یا این علایم کمتر شده اما دوباره عود می کند. در هر دو صورت، روده کوچک درمان نمی شود. درصورت ابتلا به بیماری سلیاک مقاوم، بیمار برای آزمایشات بیشتر و دقیقتر باید به یک مرکز تخصصی مراجعه کند. بیماری سلیاک مقاوم می تواند جدی باشد و امروزه هیچ درمانی برای آن وجود ندارد. افراد مبتلا به بیماری سلیاک مقاوم باید زیر نظر پزشک متخصص درمان شوند.
روش های تشخیص سلیاک:
طبق تحقیقات، فقط 20 درصد افراد هستند که با مراجعه به پزشک از وجود بیماری سلیاک مطلع می شوند.
پزشکان دو نوع آزمایش خون را برای تشخیص بیماری سلیاک تجویز می کنند:
- آزمایش سرولوژی که این آزمایش مربوط به وجود آنتی بادی ها در خون است. بالابودن سطح پروتئین های آنتی بادی نشانه واکنش ایمنی به گلوتن است.
- آزمایش ژنتیک برای تعیین آنتی ژن های لوکوسیت (HLA-DQ2 و HLA-DQ8) که برای تشخیص بیماری سلیاک استفاده می شود.
در صورتی که نتیجه این دو آزمایش نشانه وجود بیماری سلیاک باشد، پزشک آندوسکوپی را برای مشاهده روده کوچک و نمونه برداری از بافت برای آنالیز صدمات به روده انجام می دهد. قبل از مصرف غذاهای فاقد گلوتن باید آزمایش بیماری سلیاک انجام شود. حذف گلوتن از رژیم غذایی ممکن است نتیجه آزمایشات را تغییر دهد.
روش های درمان سلیاک
مصرف غذاهای فاقد گلوتن تنها راه برای کنترل بیماری سلیاک است. علاوه بر گندم، غذاهای حاوی گلوتن شامل: جو، بلغور، گندم دوروم، نشاسته گندم، آرد، مالت، چاودار، سمولینا، گندم اسپلت و تریتیکال است (تریتیکال، گیاهی است که از پیوند گندم و زیره تولید می شود).
با مراجعه به متخصص تغذیه می توانید برای مصرف غذاهای سالم و فاقد گلوتن برنامه ریزی کنید.
با حذف گلوتن از رژیم غذایی، التهاب روده کوچک معمولا طی چند هفته کمتر می شود، اگرچه حالت بهبود در چند روز اول به خوبی احساس می شود. درمان کامل بیماری و رشد دوباره پرزهای روده طی چند ماه یا چند سال به طول می انجامد. درمان روده کوچک در کودکان سریعتر از بزرگسالان روی می دهد.
درصورت مصرف اتفاقی غذاهای حاوی گلوتن، فرد دچار درد شکم و اسهال می شود. برخی افراد هیچ علایمی را بعد از مصرف گلوتن بروز نمی دهند، اما عدم وجود علایم به معنی مضر نبودن گلوتن برای بیماران نیست. حتی مصرف مقدار کمی از گلوتن در این بیماران می تواند بسیار مضر و خطرناک باشد، چه این بیماری با علائم ظاهر شود و چه بدون علائم.
گلوتن مخفی در برخی خوراکی ها، داروها و محصولات غیرخوراکی شامل موارد زیر است:
- نشاسته اصلاح شده، تثبیت کننده ها و مواد نگهدارنده
- داروهای مصرفی و تجویزی، ویتامین ها و مکمل های معدنی
- مکمل های گیاهی و غذایی
- انواع رژلب ها
- خمیر دندان و دهان شویه ها
- چسب تمبر و پاکت های بسته بندی
- خمیر بازی کودکان
مصرف ویتامین و مکمل های معدنی در بیماران سلیاک:
چنانچه دچار کمبود مواد مغذی هستید، به دستور پزشک یا متخصص تغذیه می توانید از ویتامین یا مکمل ها استفاده کنید. این ویتامین ها یا مکمل ها شامل کلسیم، فولات، آهن، ویتامین ب 12، ویتامین D، ویتامینK و روی هستند. ویتامین ها و مکمل ها معمولا به شکل قرص هستند. اگر دستگاه گوارش قادر به جذب ویتامین ها نباشد، به دستور پزشک می توانید از مکمل های تزریقی استفاده کنید. به علاوه افراد مبتلا به بیماری سلیاک باید از ویتامین ها و مکمل های فاقد گلوتن استفاده کنند.
پیگیری مراقبت های سلیاک:
درصورت ابتلا به بیماری سلیاک باید دستورات پزشکی را دنبال کرده و از غذاهای فاقد گلوتن استفاده نمایید. به دستور پزشک نیز باید یک رژیم غذایی سالم و متناسب با بیماری را انتخاب کنید. افراد مبتلا به بیماری سلیاک باید با انجام آزمایش خون، پاسخ سیستم ایمنی به داروها و شیوه درمان را کنترل کنند. نتایج آزمایشات که روشی برای تشخیص بیماری سلیاک است، معمولا زمانی منفی خواهد شد که بیمار طی 6 تا 12 ماه از غذاهای فاقد گلوتن استفاده کند. اگر نتایج آزمایشات مثبت باشد، پزشک عوامل دیگری را جستجو می کند که یکی از این عوامل، وجود گلوتن پنهان در رژیم غذایی است. این آزمایشات کافی نیست و حتی اگر نتیجه آزمایشات، منفی باشد، امکان ابتلای فرد به بیماری سلیاک و بروز برخی علایم و آسیب به روده وجود دارد. در صورت تداوم علایم و یا عود بیماری، انجام آندوسکوپی به همراه بایوپسی می تواند به درمان بیماری کمک کند. اگرچه کودکان برای تشخیص بیماری سلیاک نیاز به انجام برخی آزمایشات دارند اما بزرگترها معمولا نیاز بیشتری به آزمایشات دیگر و پیگیری های بیشتر دارند. برخی پزشکان در صورت تشخیص بیماری سلیاک و زمانی که روند درمان این بیماری کند و مبهم است، بایوپسی دوباره را توصیه می کنند. بنابراین پیگیری روند درمان با کمک متخصص تغذیه و مصرف غذاهای سالم و فاقد گلوتن می تواند مفید و موثر باشد.
داروهایی برای کنترل التهاب روده سلیاک:
اگر روده کوچک به شدت آسیب دیده باشد، پزشک استروئیدها را برای کنترل التهاب تجویز می کند. استروئیدها می توانند علایم بیماری سلیاک را همزمان با درمان روده کمتر کنند.
روش های درمانی سلیاک در آینده:
درحالیکه فقط یک روش برای درمان بیماری سلیاک وجود دارد و آن هم، مصرف غذاهای فاقد گلوتن است اما این روش، کافی نیست. افراد مبتلا به این بیماری به طور اتفاقی در تماس با گلوتن قرار می گیرند که این ماده موجب بروز علایم جدی و تشدید بیماری می شود. روش های زیادی برای درمان این بیماری پیشنهاد شده است. برخی از این روش ها شامل خنثی و بی اثر کردن گلوتن و یا برداشتن موانع روده ای، جلوگیری از نشت گلوتن، هدف قرار دادن سیستم ایمنی بدن و یا دستکاری و اصلاح گندم می باشد که هیچ یک از این روش ها موفق نبوده است. با توجه به کثرت روش های مختلف، شانس درمان بیماری سلیاک در آینده وجود دارد.
سبک زندگی و درمان های خانگی افراد مبتلا به سلیاک:
درصورت ابتلا به بیماری سلیاک، لازم است از مصرف کلیه غذاهای حاوی گلوتن خودداری شود. برای داشتن یک برنامه غذایی سالم به پزشک یا متخصص تغذیه مراجعه کنید. وجود ویتامین ها، مواد مغذی، فیبر و کلسیم در رژیم غذایی این بیماران بسیار مهم است.
غذاها و نوشیدنی های حاوی گلوتن:
جو، بلغور، گندم دوروم، نشاسته گندم، آرد، مالت، چاودار، سمولینا، گندم اسپلت، تریتیکال، گندم، آبجو، شیرینی، سس ها، گوشت های فرآوری شده، غذاهای دریایی، چاشنی و سس سالاد، سویا سس، مرغ سرخ کرده و سوپ ها حاوی گلوتن هستند.
جو از جمله غلاتی است که در طول رشد و فرآوری به گندم آلوده می شود. جو خالص برای بیشتر افراد مبتلا به بیماری سلیاک مضر نیست. در امریکا پزشکان معمولا مصرف جو را برای بیماران ممنوع می دانند، مگراینکه جو فاقد گلوتن باشد. غیر از ایالات متحده امریکا قوانین برچسب زنی برای غذاها و خوراکی های حاوی جو وجود دارد. مصرف اتفاقی جو برای افراد مبتلا به سلیاک می تواند دردسرساز و مشکل آفرین باشد.
برچسب روی غذاها و خوراکی ها را بخوانید.
از مصرف غذاهای بسته بندی شده خودداری کنید مگر اینکه برچسب، وجود یا عدم وجود گلوتن روی این غذاها را نشان دهد. علاوه بر غلات، پاستا و سایر خوراکی ها اعم از نان، کیک، کلوچه، انواع پای و سایر غذاهای بسته بندی شده حاوی گلوتن هستند.
غذاها و خوراکی های مجاز برای بیماران سلیاکی مانند گوشت تازه، ماهی و مرغ غیر فرآوری، میوه، محصولات لبنی، سیب زمینی، سبزیجات، آب سیب هستند.
گیاهان و نشاسته های فاقد گلوتن:
گیاه تاج خروس، گیاه پیکان ریشه، گندم سیاه، ذرت، خوراکی های حاوی ذرت، آردهای فاقد گلوتن ( برنج، سویا، ذرت، سیب زمینی، لوبیا)، نان ذرت مکزیکی، گیاه کوئینولا، برنج، نشاسته مانیوک
طبق تحقیقات، خرنوب جایگزین خوبی برای گلوتن است، اما تاثیر آن بر بیماری سلیاک نیاز به مطالعات بیشتری دارد. خوشبختانه برای بیماران سلیاک که عاشق نان و پاستا هستند، تعداد محصولات فاقد گلوتن رو به افزایش است. مراقب باشید که خوراکی های فرآوری شده ی فاقد گلوتن حاوی چربی و کالری بالایی هستند.
داروهای جایگزین:
هیچ روشی برای درمان بیماری سلیاک وجود ندارد، اما برخی مدعی شده اند که آنزیم ها می توانند به هضم گلوتن کمک کنند و این آنزیم ها در اغذیه فروشی ها وجود دارند، با این حال هیچ شواهد علمی درمورد تاثیر این آنزیم ها بر بیماری سلیاک وجود ندارد.
مقابله با بیماری سلیاک:
مصرف خوراکی های فاقد گلوتن می تواند سخت و دشوار و حتی تنش زا باشد. دراینجا برخی روش ها برای مقابله با این بیماری و کنترل آن وجود دارد.
آگاهی: اطرافیان بخصوص خانواده و دوستان را از این بیماری مطلع کنید.
توجه به توصیه های پزشک: درصورت تشخیص بیماری سلیاک، لازم است رژیم غذایی فاقد گلوتن مورد توجه قرار گیرد.
حمایت از فرد بیمار: فرد بیمار نباید احساس تنهایی کند. از فرد بیمار باید در زمینه کسب تجربه، مقابله با چالش ها و آشنایی با بیمارانی که درگیر سلیاک هستند، حمایت شود. سازمان هایی مثل بنیاد بیماری سلیاک، گروه عدم تحمل گلوتن، انجمن حمایت از سلیاک می تواند به این گونه از بیماران در کسب تجارب مشابه و شناخت و درک این بیماری کمک کند.
اقدامات بیمار مبتلا به سلیاک:
- مراجعه فرد بیمار به پزشک و پیگیری روند درمان بیماری های گوارشی
- ادامه مصرف غذاهای سالم: درصورت قطع یا کاهش مصرف غذاهای حاوی گلوتن قبل از آزمایش بیماری سلیاک، نتایج آزمایش ممکن است تغییر کند.
- یادداشت کردن علائم بیماری شامل زمان شروع بیماری و هرگونه تغییر در علائم بیماری
- نوشتن اطلاعات شخصی شامل عوامل استرس زا یا تغییراتی است که اخیرا در زندگی فرد بیمار ایجاد شده است.
- لیست برداری از همه داروها شامل لیستی از ویتامین ها یا مکمل های مصرفی
مهمترین اقدامات پزشک:
- تشخیص اولین علائم بیماری و شدت علائم
- تعیین عوامل بهبود بیماری سلیاک
- تعیین عوامل تشدید بیماری سلیاک
- تجویز داروها برای درمان و تسکین درد
- بررسی سابقه بیماری سلیاک در میان اعضای خانواده بیمار
- بررسی سابقه بیماری خودایمنی در میان اعضای خانواده بیمار
- بررسی سابقه سوزش، خارش یا راش پوستی در بیمار
- بررسی سابقه کم خونی یا استئوپورز در بیمار
